जव्हारचे समाजभूषण नारायणराव मुकणे यांचा
कारकून-चित्रपट कार्यकारी निर्माता ते लढाऊ समाजसेवक-
एक थक्क करणारा प्रेरणादायी प्रवास
लेखक: श्री. श्रीकांत नारायण भोईर, कुडूस
ठाणे जिल्ह्यांतील
जव्हार हे कै. श्री. नारायण पांडुरंग मुकणे यांचे जन्मगांव, नोकरीच्या निमित्ताने ५० वर्षे त्यांनी मुंबईत
वास्तव्य केले. नोकरीत असतांना व निवृत्तीनंतर त्यांनी आपला मोकळा वेळ
मुंबई व ठाणे जिल्ह्यात समाजसेवेसाठी वाहून घेतला होता. त्यांचे १३ फेब्रुवारी
२००६ रोजी वयाच्या ७२ व्या वर्षी अल्पशा आजाराने मुंबईत दुःखद निधन झाले.
नारायणराव मुकणे यांचा जीवनपट पाहिला तर ते किती वर्षे जगले यापेक्षा जिद्द, निष्ठा व चिकाटीच्या जोरावर प्रतिकूल
परिस्थितीशी झगडत ते कसे जगले, यावर त्यांच्या
मृत्यूपश्चात प्रकाशझोत टाकणे महत्वाचे वाटते.
जव्हार येथे एका
चर्मकार कुटुंबात १६ एप्रिल १९३४ रोजी नारायणराव मुकणे यांचा जन्म झाला. 'शिका व संघर्ष करा' या
डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांच्या मंत्रानुसार त्यांनी
परिस्थितीशी झगडत स्वतःला घडवले. त्यांनी आपल्या धाकट्या भावंडांनाही घडवले.
त्यानंतर ते आपल्या वंचित, दलित
बांधवांसाठी झगडत राहिले. त्यामुळेच ते समाजाचे मानबिंदू होते असे म्हटले तर वावगे
ठरू नये.
नारायण मुकणे यांनी
त्यांचे प्राथमिक शिक्षण जव्हारच्या कृष्ण विद्यालय आणि नाशिकच्या छत्रपती शाहू
महाराज बोर्डिंगमध्ये राहून घेतले. हायस्कूलचे शिक्षण त्यांनी कै. पद्मश्री अण्णासाहेब जाधव यांच्या संस्थेच्या भिवंडी येथील विद्याश्रमामध्ये
राहून घेतले. तिथे कै. अण्णासाहेब जाधव, कै. नारायणराव आणि कै. उल्हासराव भोईर या त्रिमूर्तींनी जिद्दी व कुशाग्र बुद्धीच्या या
विद्यार्थ्याला सतत प्रेरणा दिली.
पुढील शिक्षण
आणि कुटुंबाची जबाबदारी असा दुहेरी संघर्ष करत त्यांनी महसूल खात्यामार्फत आदिवासी
खेड्यांमधील पहिल्या जन-गणनेचे काम केले. त्यानंतर त्यांनी जव्हार नगरपालिकेत काही
काळ तात्पुरत्या जागेवर कारकुनाची नोकरी केली. परंतु, जव्हारसारख्या
दुर्गम व सुविधा नसलेल्या गावात आपले भवितव्य घडणार नाही हे ओळखून त्यांनी
मुंबईकडे मार्गक्रमण केले.
१९५५ साली त्यांनी
महाराष्ट्र शासनाच्या मुंबई, भायखळा येथील मेडिकल स्टोअर्समध्ये लिपिकाची
नोकरी मिळवली. तेथे असताना त्यांना डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांच्या महानिर्वाण यात्रेत
सामील होण्याची आणि बाबासाहेबांचे अखेरचे दर्शन घेण्याची संधी मिळाली. त्या
प्रसंगीचे भवनोत्कट व दगडाला पाझर फुटणारे आचार्य अत्रे यांचे भाषण ऐकून ते
प्रभावित झाले, आणि तेव्हापासूनच त्यांनी डॉ. बाबासाहेबांनी दाखविलेल्या
मार्गानुसार नोकरीबरोबरच अन्याय निवारण व समाजकार्यासाठी स्वतःला वाहून घेतले.
बाबासाहेबांच्या विचाराचा जबरदस्त पगडा त्यांच्यावर होता.
उच्च पदाची आकांक्षा आणि चित्रपट
क्षेत्रातील प्रवेश
मुंबईत
आल्या नंतर उच्च पदावरील नोकरी संपादन
करण्याची त्यांची महत्त्वाकांक्षा होती. म्हणून त्यांनी इंग्लिश लघुलेखनाचा (stenography) अभ्यास करून चर्चगेट येथील
एक्स्प्लोझिव्ह डिपार्टमेंटमध्ये 'स्टेनो' म्हणून रुजू झाले. चांगला पगार असतानाही त्यांचे इथेही मन रमले नाही,
कारण ही नोकरीसुद्धा त्यांना लहान वाटू लागली.
दरम्यानच्या
काळात त्यांनी विविध क्षेत्रांचा खूप अभ्यास केला, विद्वत्ता संपादन केली आणि इंग्रजी भाषेवर अफाट प्रभुत्व मिळवले.
त्यामुळेच केंद्र शासनाच्या फिल्म सेन्सॉर बोर्डात (सेंट्रल बोर्ड ऑफ फिल्म
सेन्सॉर) या चित्रपट परीक्षण विभागात त्यांची विभागीय व्यवस्थापक पदावर निवड झाली.
तेथील पंचवीस वर्षांच्या सेवेत त्यांचा अनेक चित्रपट निर्माते, दिग्दर्शक, अभिनेते, गायक
यांच्याशी संबंध आला. गानसम्राज्ञी लता मंगेशकर, आशा भोसले,
राज कपूर, डिंपल कपाडिया, सुनील दत्त, देवानंद, मनोज
कुमार, नर्गिस दत्त, अमिताभ बच्चन,
जितेंद्र, गुलजार, अमजद
खान, सुभाष घई, दादा कोंडके इत्यादी
चित्रपट क्षेत्रातील मान्यवरांशी त्यांचे मैत्रीपूर्ण संबंध होते. आपल्या चित्रपट
क्षेत्रातील ओळखीचा फायदा त्यांनी मुंबई व ठाणे जिल्ह्यातील अनेक संस्थांना
चित्रपटांचे खास प्रदर्शन (शोज) आयोजित करून आर्थिक मदत मिळवून देण्यासाठी केला.
चित्रपट क्षेत्रातील नारायणराव
मुकणे यांचे आंतरराष्ट्रीय योगदान
नारायणराव
मुकणे हे केवळ चित्रपट क्षेत्रातील प्रशासकीय अधिकारी नव्हते, तर ते या कलेच्या अनेक पैलूंशी थेट जोडले गेलेले होते. त्यांना अभिनय,
दिग्दर्शन आणि पटकथा लेखनाचे औपचारिक प्रशिक्षण मिळाले होते,
ज्यामुळे त्यांचे या क्षेत्राविषयीचे ज्ञान सखोल होते. त्यांची ही
चौफेर समज, चित्रपट उद्योगातील त्यांचा विस्तृत अनुभव आणि त्यांची
प्रभावी कार्यशैली पाहून भारत सरकारने त्यांची नॅशनल फिल्म डेव्हलपमेंट कॉर्पोरेशन
(NFDC) मध्ये वरिष्ठ व्यवस्थापक या उच्च पदावर नियुक्ती
केली.
NFDC मधील आपल्या कार्यकाळात, नारायणरावांनी संस्थेच्या
व्यवस्थापनात, चित्रपटांच्या आयात-निर्यात प्रक्रियेत आणि
चित्रपट निर्मितीमध्ये अभूतपूर्व यश मिळवले. केंद्र शासनाचा हा महत्त्वाकांक्षी
उपक्रम त्यांनी केवळ देशापुरता मर्यादित न ठेवता, अनेक
देशांना भेटी देऊन त्याला आंतरराष्ट्रीय स्तरावर नेले.
नारायणराव
मुकणे यांनी भारतीय चित्रपटाला जागतिक नकाशावर आणण्यात मोलाची भूमिका बजावली. भारत
सरकारचे प्रतिनिधी म्हणून, त्यांनी विविध देशांतील फिल्म फेस्टिव्हल्सना
(चित्रपट महोत्सव) उपस्थिती लावली. या महोत्सवांमध्ये त्यांनी भारतीय चित्रपटांचे
उत्कृष्ट सादरीकरण केले, ज्यामुळे जगभरातील प्रेक्षकांना आणि
चित्रपट समीक्षकांना भारतीय चित्रपटांची गुणवत्ता आणि त्याची समृद्ध कथाकथन परंपरा
समजू शकली. त्यांच्या प्रयत्नांमुळे, विविध भारतीय भाषांतील
चित्रपटांची आंतरराष्ट्रीय पातळीवर विक्री वाढली, ज्यामुळे
भारताला केवळ सांस्कृतिकच नव्हे, तर मोठा आर्थिक फायदाही
झाला. त्यांनी भारतीय चित्रपटाला केवळ मनोरंजनाचे साधन न ठेवता, आंतरराष्ट्रीय बाजारपेठेतील एक महत्त्वाचे उत्पादन बनवले. त्यांचे हे
कार्य भारताची सॉफ्ट पॉवर (Soft Power) वाढवण्यात आणि जागतिक
स्तरावर देशाची प्रतिमा उंचावण्यात अत्यंत महत्त्वाचे ठरले.
दादा कोंडके आणि सेन्सॉर बोर्ड
नारायण मुकणे ही सेन्सॉर बोर्ड मध्ये
उच्च पदावर कार्यरत असताना, स्वर्गीय दादा कोंडके हे मराठी चित्रपटसृष्टीतील एक असे अष्टपैलू व्यक्तिमत्व
होते, ज्यांचे चित्रपट त्यांच्या द्विअर्थी
(डबल मिनिंग) संवादांसाठी विशेष ओळखले जात. या संवादांमध्ये अनेकदा वरवर पाहता
साधा अर्थ असला तरी, त्यात दुसरा, अधिक विनोदी किंवा काहीवेळा
प्रौढांसाठी असलेला गर्भित अर्थ दडलेला असे. त्यांच्या चित्रपटांचे हे वैशिष्ट्य
असूनही, नारायण मुकणे
यांनी सेन्सॉर बोर्डाला (Central Board of Film Certification) त्यांच्या एकाही चित्रपटाला नारायण मुकणे यांनी 'कात्री' लावून दिली नाही, म्हणजेच कुठलेही दृश्य किंवा संवाद
वगळून दिले नाही. अभिनेते दादा कोंडके
यांच्या विनोदी शैलीचे मुकणे यांनी समर्थन केले. सेन्सॉर बोर्डाला त्यात थेट
आक्षेप घेण्यासारखे काही नाही असे पटवून दिले. यावरून नारायणराव मुकणे यांच्या
कार्यशैलीचा आणि प्रभावाचाही अंदाज येतो. ते फिल्म सेन्सॉर बोर्डात उच्च पदावर
कार्यरत असताना, त्यांच्या
कलात्मक दृष्टीमुळे आणि समंजसपणामुळे दादा कोंडके यांच्या कलाकृतीला योग्य न्याय
मिळाला. त्यांनी चित्रपटाचा मूळ हेतू आणि त्यातील विनोदबुद्धी जपण्यास दादा कोंडके
यांना मदत केली, ज्यामुळे
प्रेक्षकांचे मनोरंजनही झाले आणि कलाकाराचे स्वातंत्र्यही अबाधित राहिले. ही गोष्ट
दादा कोंडके यांच्या प्रतिभेची आणि नारायणराव मुकणे यांच्या कार्यक्षमतेची साक्ष
देते.
'शूरा
मी वंदिले' आणि स्व. बाळासाहेब
ठाकरेंची शाबासकी
महाराष्ट्र नवनिर्माण
सेनेचे प्रमुख श्री. राज ठाकरे यांचे वडील, श्रीकांत ठाकरे, यांचा
'शूरा मी वंदिले' हा चित्रपट सेन्सॉर
बोर्डाकडून (Central Board of Film Certification) तात्काळ आणि
कोणत्याही 'कात्री' शिवाय (म्हणजेच
कोणत्याही दृश्यात किंवा संवादात बदल न करता) प्रदर्शित करण्याची परवानगी
मिळवण्यात नारायणराव मुकणे यांनी महत्त्वाची भूमिका बजावली होती. ही गोष्ट त्या
काळात खूप लक्षणीय होती. या घटनेमुळे नारायणराव मुकणे यांच्या कार्यक्षमतेवर आणि
सेन्सॉर बोर्डातील त्यांच्या प्रभावावर प्रकाश पडतो. एक मराठी वरिष्ठ अधिकारी
म्हणून त्यांनी केवळ नियमानुसारच नव्हे, तर प्रशासकीय
कौशल्याने आणि योग्य समन्वयाने हे काम साधले व
त्यांच्या या कामगिरीमुळे, महाराष्ट्राच्या राजकारणात आणि
समाजकारणातील एक महत्त्वाचे व्यक्तिमत्व, शिवसेना प्रमुख
स्वर्गीय बाळासाहेब ठाकरे, यांनी नारायणराव मुकणे यांचे कौतुक केले
आणि त्यांना शाबासकी दिली. बाळासाहेब ठाकरे यांच्याकडून मिळालेली शाबासकी ही
नारायणरावांच्या कार्याची आणि सचोटीची एक मोठी पावती होती, कारण
बाळासाहेब सहसा कोणाचेही असे खुलेआम कौतुक करत नसत. यावरून नारायणराव मुकणे यांचे
काम किती प्रभावी आणि महत्त्वाचे होते हे
दिसून येते.
'गांधी' चित्रपटाच्या निर्मितीत
नारायणरावांचे योगदान
नारायणराव मुकणे यांच्या
कारकिर्दीतील एक अत्यंत महत्त्वाचा आणि आंतरराष्ट्रीय स्तरावर प्रभाव टाकणारा
प्रसंग म्हणजे, जगभरात प्रचंड
गाजलेल्या १९८२ च्या 'गांधी' या
चित्रपटाच्या निर्मितीमध्ये त्यांचे असलेले अप्रत्यक्ष पण निर्णायक योगदान. हा
चित्रपट केवळ एक कलाकृती नव्हता, तर तो महात्मा गांधींच्या
जीवनावर आधारित एक भव्यदिव्य प्रकल्प होता, ज्याला
आंतरराष्ट्रीय पातळीवर मोठ्या प्रमाणावर आर्थिक पाठबळ आवश्यक होते.
भारत सरकारतर्फे, विशेषतः नॅशनल फिल्म डेव्हलपमेंट
कॉर्पोरेशन (NFDC) मार्फत, या
चित्रपटासाठी मोठ्या प्रमाणात आर्थिक साहाय्य पुरवण्यात आले होते. NFDC या चित्रपटाची सहनिर्माता (Co-producer) होती आणि त्यांनी चित्रपटाच्या एकूण खर्चापैकी अंदाजे एक तृतीयांश (roughly
one-third) निधी पुरवला होता. हे साहाय्य कर्ज
स्वरूपात होते, ज्यामुळे चित्रपटाची निर्मिती वेळेत आणि
आवश्यक संसाधनांसह पूर्ण होऊ शकली. या कर्जाची रक्कम धनादेशाद्वारे (चेक) प्रदान
करण्यात आली होती. NFDC मध्ये वरिष्ठ अधिकारी या नात्याने,
त्या धनादेशावर अंतिम सही करण्याची जबाबदारी त्यांच्याकडे होती. ही
केवळ एक प्रशासकीय सही नव्हती, तर ती एका अवाढव्य आणि
ऐतिहासिक प्रकल्पाला मिळालेल्या पाठिंब्याची अधिकृत मोहोर होती. त्यामुळे 'गांधी' सारख्या महत्त्वपूर्ण चित्रपटाची निर्मिती
शक्य झाली. यावरून नारायणरावांचा केवळ त्यांच्या विभागातील उच्च अधिकार नाही,
तर राष्ट्रीय आणि आंतरराष्ट्रीय स्तरावरील चित्रपट प्रकल्पांमध्ये
त्यांचा किती मोठा सहभाग होता हे स्पष्ट होते. एका ऐतिहासिक चित्रपटाच्या
निर्मितीतील हा महत्त्वाचा टप्पा त्यांच्या कार्यक्षमतेची, जबाबदारीची
आणि दूरदृष्टीची साक्ष देतो. त्यांच्या या योगदानाने केवळ एका चित्रपटाची
निर्मितीच झाली नाही, तर त्यातून भारताचा इतिहास आणि महात्मा
गांधींचे विचार जागतिक स्तरावर पोहोचण्यास मदत झाली.
'गांधी' चित्रपटातून प्रेरणा
आणि डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांवरील चित्रपटाची निर्मिती
१९८२
च्या 'गांधी' चित्रपटाच्या जागतिक
यशानंतर, नारायणराव मुकणे यांना त्यातून मोठी प्रेरणा
मिळाली. 'गांधी' चित्रपटाने महात्मा
गांधींच्या विचारांना आणि भारताच्या स्वातंत्र्यलढ्याला आंतरराष्ट्रीय स्तरावर
पोहोचवले होते. याच धर्तीवर, भारतरत्न डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर
यांच्यासारख्या महान व्यक्तिमत्त्वाचे जीवनकार्यही जगासमोर यावे, अशी तीव्र इच्छा नारायणरावांना होती. दरम्यान तत्कालीन पंतप्रधान विश्वनाथ
प्रताप सिंह यांनी बाबासाहेबांचे नातू श्री. प्रकाश अबेडकर यांना या चित्रपटाचा
प्रोजेक्ट सादर करण्यास सांगितले. अनेक
जाणकारांनी हा प्रोजेक्ट तयार करण्यास नारायण मुकणे यांचे नाव सुचवल्यावर प्रकाश
आंबेडकरांनी नारायणरावांना हा प्रोजेक्ट लिहण्याची विनंती केली. त्यांची विनंती
मान्य करून नारायण मुकणे यांनी डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांचे जीवन, त्यांचे विचार, त्यांचे समाजसुधारणेचे कार्य आणि
त्यांनी केलेला संघर्ष हे सर्व पैलू प्रभावीपणे मांडण्यासाठी पुढाकार घेऊन या
चित्रपटाच्या प्रोजेक्टच्या लेखनाची जबाबदारी उचलली. अवघ्या दहा दिवसांत
रात्रंदिवस एक करून नारायण मुकणे यांनी डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांच्यावरील
चित्रपटाचा प्रोजेक्ट तयार करून पंतप्रधान विश्वनाथ प्रताप सिंह यांना सादर केला व डॉ.
बाबासाहेब आंबेडकर या महामानवाचे जीवन मोठ्या पडद्यावर आणणे किती महत्त्वाचे आहे, हे त्यांनी पंतप्रधानांना पटवून दिले. त्यांच्या प्रयत्नांना यश आले आणि
डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांच्या जीवनावर चित्रपट बनवण्यासाठी त्यांना केंद्र
सरकारची मान्यता मिळाली.
ही गोष्ट त्यांच्या दूरदृष्टीची, सामाजिक बांधिलकीची आणि डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांच्या कार्याबद्दलच्या
त्यांच्या निष्ठेची साक्ष देते. 'गांधी' चित्रपटाच्या यशाने मिळालेल्या प्रोत्साहनातून त्यांनी लगेचच डॉ.
बाबासाहेब आंबेडकरांसारख्या राष्ट्रीय नायकाचे जीवन चित्रपटाद्वारे लोकांपर्यंत
पोहोचवण्याची संधी साधली, जे त्यांच्या कार्याचे एक मोठे यश
होते.
कायदेशीर क्षेत्रातील असामान्य कामगिरी
नारायणराव मुकणे यांच्या कार्याचे एक अत्यंत प्रभावी आणि
थक्क करणारे उदाहरण म्हणजे त्यांनी कायदेशीर पदवी नसतानाही सर्वोच्च न्यायालयात
लढलेला एक खटला. सामान्यतः, सर्वोच्च न्यायालयात बाजू मांडण्यासाठी
वकिलीची अधिकृत पदवी असणे आणि बार कौन्सिलची मान्यता असणे आपेक्षित असते. परंतु, नारायणरावांनी ही पारंपरिक मर्यादा
ओलांडली.
त्यांचा एक वकील मित्र अडचणीत होता आणि त्याला न्याय मिळवून देणे हे त्यांचे
उद्दिष्ट होते. या ध्येयापोटी, त्यांनी केवळ स्वतःच्या
ज्ञानावर आणि कठोर परिश्रमावर विश्वास ठेवला. त्यांनी सखोल अभ्यास केला आणि
विशेषतः विदेशांतील विविध सर्वोच्च न्यायालयांमधील संबंधित खटल्यांचे दाखले
(उदाहरणे) गोळा केले. हे दाखले त्यांनी आपल्या युक्तिवादात प्रभावीपणे वापरले. या तयारीच्या जोरावर, नारायणराव मुकणे थेट सर्वोच्च
न्यायालयाच्या मुख्य न्यायाधीशांसमोर उभे राहिले आणि त्यांनी आपल्या मित्राची बाजू
मांडली. त्यांची तयारी, युक्तिवाद मांडण्याची हातोटी आणि
सादर केलेल्या आंतरराष्ट्रीय दाखल्यांची बळकटी इतकी प्रभावी होती की, मुख्य न्यायाधीशांनाही त्यांच्या युक्तिवादाची दखल घ्यावी लागली. अखेर,
त्यांच्या अथक प्रयत्नांमुळे आणि बुद्धिमत्तेमुळे त्यांच्या
मित्राला न्याय मिळाला. हा प्रसंग त्यांची असामान्य बुद्धिमत्ता, दुर्दम्य इच्छाशक्ती आणि न्यायासाठी काहीही करण्याची तयारी दर्शवतो. ही
घटना त्यांच्या केवळ समाजसेवेची नाही, तर कायदेशीर
क्षेत्रातील त्यांच्या अजोड कामगिरीची देखील साक्ष देते, जी
अनेक कायदेशीर पदवीधारकांनाही जमत नाही.
जन्मभूमीशी नाळ: नारायणराव मुकणे यांचे जव्हारप्रेम
नारायणराव
मुकणे यांनी मुंबईत पन्नास वर्षांहून अधिक काळ वास्तव्य केले, तरी त्यांची नाळ जन्मभूमी जव्हारशी आणि तेथील दलित, आदिवासी
जनतेशी कायम जोडलेली होती. जव्हारचा विकास आणि समाजाचे जीवनमान सुधारणे हाच
त्यांचा ध्यास होता. यासाठी त्यांनी सातत्याने प्रत्यक्ष-अप्रत्यक्ष प्रयत्न केले.
त्यांच्या दूरदृष्टीचाच एक भाग म्हणून, त्यांनी जव्हार येथे
चर्मकार समाजासाठी 'समाज मंदिर' उभारण्याची
मूळ कल्पना मांडली. या कल्पनेला प्रत्यक्षात आणण्यासाठी अनेकांचे सहकार्य लाभले.
स्वर्गीय दयानंद मुकणे यांनी मंदिरासाठी जागा मिळवण्यासाठी नगरपालिकेशी संघर्ष
केला, तर कै. विष्णू मुकणे यांनी त्यांना साथ दिली.
नारायणराव मुकणे आणि राजाराम मुकणे यांनी मंदिराच्या उभारणीसाठी आवश्यक निधी
यशस्वीपणे गोळा केला. हे सर्व प्रयत्न जव्हारवरील त्यांचे नितांत प्रेम आणि
सामाजिक बांधिलकी दर्शवतात.
नारायणराव मुकणे यांचा प्रचंड
लोकसंग्रह होता. मुंबई आणि ठाणे जिल्ह्यात त्यांचा समाज बांधव जिथे कुठेही असो, तिथे ते गरीब-श्रीमंत असा कोणताही भेद न करता त्यांच्या सुख-दुःखात सहभागी
होत असत. त्यांची विचारपूस केवळ औपचारिक नसून, ती खऱ्या
आस्थेने आणि मदतीच्या भावनेने केलेली असायची. त्यामुळे, अडी-अडचणींच्या
वेळी त्यांची मदत नेहमीच तत्पर असे.
नारायणराव मुकणे यांचा समाज शिक्षणाचा
ध्यास
नारायणराव
मुकणे यांना समाज शिक्षणाचा खोलवर ध्यास होता आणि त्यांनी तो कोणताही गाजावाजा न
करता आयुष्यभर जोपासला. मुंबईतील गरीब मुला-मुलींना शालांत परीक्षा (एस.एस.सी.)
उत्तीर्ण होता यावे, यासाठी
त्यांनी १९६२ साली जोगेश्वरी येथे कर्मवीर भाऊराव पाटील रात्र विद्यालय (आठवी, नववी, दहावी) सुरू केले.
या उपक्रमासाठी त्यांना प्रो.
मोरेश्वर वनमाळी आणि हरिश्चंद्र केळवेकर यांसारख्या शिक्षण क्षेत्रातील
मान्यवरांचे सहकार्य लाभले. विशेष म्हणजे, या विद्यालयास
महाराष्ट्र शासनाने अधिकृत मान्यता दिली. या रात्र विद्यालयात विनामूल्य शिक्षण
दिले जात असे, ज्यामुळे आर्थिक परिस्थिती नसलेल्या
विद्यार्थ्यांना शिक्षणाची संधी मिळाली. त्यांच्या कार्यकाळात, या रात्र विद्यालयाचा एक विद्यार्थी मुंबई बोर्डातून पहिला आला होता,
हे त्यांच्या प्रयत्नांचे आणि विद्यालयाच्या यशाचे एक उत्तम उदाहरण
आहे. नारायणरावांच्या पश्चात त्यांचे धाकटे बंधू घनःश्याम मुकणे हे रात्र विद्यालय
आजही यशस्वीपणे चालवत आहेत.
'पद्मश्री
अण्णासाहेब जाधव भारतीय समाज उन्नती मंडळ'साठी संघर्ष
'पद्मश्री
अण्णासाहेब जाधव भारतीय समाज उन्नती मंडळ' ही एक अखिल भारतीय
शैक्षणिक व सामाजिक संस्था कै. पद्मश्री अण्णासाहेब जाधव, कै.
नारायणराव भोईर आणि कै. उल्हासराव भोईर यांच्या अथक परिश्रमातून उभी राहिली होती.
त्यांनी या संस्थेचे एका विशाल वटवृक्षात रूपांतर केले. मात्र, संस्थापक अण्णासाहेब जाधव यांच्या निधनानंतर या संस्थेला भ्रष्टाचार आणि
गैरकारभाराने ग्रासले. या अन्यायाविरुद्ध, संस्थापकांचे हयात
असलेले सहकारी नारायणराव भोईर यांनी संघर्ष सुरू केला. परंतु, त्यांचीही बदनामी करून त्यांचा मानसिक छळ होऊ लागला. "हेची फळ,
मम तपाला" अशी खंत व्यक्त करत, त्या
मानसिक यातनांमध्येच त्यांचा अंत झाला. ही सल नारायणराव मुकणे आणि त्यांच्या वकील
बंधूंना बोचत होती.
"संस्थेचे
हे भ्रष्ट व्यवस्थापन जोपर्यंत जात नाही, तोपर्यंत मी स्वस्थ
बसणार नाही," असा दृढनिश्चय नारायणराव मुकणे यांनी
स्वतःच्या खर्चाने केला. श्री. सुधाकर आंबेडकर (माजी पोलिस आयुक्त, नवी मुंबई), श्री. मनोहर इंगळे, श्री. बी. डी. काळे, श्री. विजय जाधव आदी
सहकाऱ्यांच्या मदतीने त्यांनी या भ्रष्टाचाराविरुद्ध दीर्घकाळ न्यायालयीन लढा
दिला. हा एक ऐतिहासिक लढा होता आणि अखेर त्यांनी तो जिंकला. दि. २९ जानेवारी २००६
रोजी नवनिर्वाचित समितीने मंडळाचा कारभार हाती घेतला.
आजारपणामुळे
नारायणराव मुकणे यांनी अध्यक्ष किंवा कोणतेही पद घेण्यास नकार दिला, तरीही त्यांच्यावर उपाध्यक्ष पद लादण्यात आले. 'परोपकार
हे पुण्य' आणि 'परपिडा हेच पाप'
अशा विचारांची जडणघडण झालेल्या नारायणराव मुकणे यांनी आपल्या
अखेरच्या पर्वात जो ध्यास घेतला होता, तो म्हणजे समाज
शिक्षणाचे मोठे केंद्र असलेल्या पद्मश्री अण्णासाहेब जाधव शिक्षण संस्थेस पूर्वीचा
लौकिक व शैक्षणिक दर्जा पुन्हा मिळवून देणे. त्यांनी आपल्या मृत्युपत्रातून ही
अखेरची इच्छा व्यक्त केली होती की, संस्थाध्यक्ष विजय जाधव
यांनी आपल्या सहकाऱ्यांच्या जोडीने प्रामाणिकपणे अथक परिश्रम करावेत आणि या
संस्थेचा सर्वाधिक लाभ ठाणे जिल्ह्यातील गरीब व बेरोजगार तरुणांना विनामूल्य
मिळावा. त्यांच्या या इच्छेचा कृतीतून आदर करण्यातच त्यांचे खरे पुण्यस्मरण आहे.
नवीमुंबईचे
माजी पोलिस आयुक्त, मा. श्री. सुधाकर आंबेडकर यांच्या अध्यक्षते खाली दि. १९.२.२००२
रोजी झालेल्या मुंबई येथील शोकसभेत महाराष्ट्राचे प्रसिद्ध लोकशाहीर कै. पांडुरंग
वनमाळी यांनी काव्यपंक्ती द्वारे स्वर्गीय नारायण मुकणे यांना उस्फूर्तपणे
वाहिलेली खालील श्रद्धांजलि हा त्यांच्या जीवनाचा सार आहे.
|| वाहतो श्रद्धांजलि तुम्हा नारायणा ||
हळहळला रे समाज सारा तुमच्या मृत्यूने
श्रद्धांजलि ही वाहतो तुम्हा विनम्र भावाने ||
गरिबीत ते दींन कंठीले समाज सेवेचे व्रत घेतले
गरजूंना सहाय्य दिले समाजकार्यी चमके स्मृतीही तव कर्तृत्वाने
श्रद्धांजलि ही वाहतो तुम्हा विनम्र भावाने ||
शतायुषीची वाट त्यागुती समाजसेवा अपुरी ठेवूनी गेला अचानक आम्हां सोडूनी
उणीव पहा ही सदाच राहील तुमच्या जण्याने
श्रद्धांजलि ही वाहतो तुम्हा विनम्र भावाने ||
अन्यायावर मात करूनी
भ्रष्टाचारा उघड करुनी
कोर्ट लढे ते सहज जिंकुनी
जिंकली लढाई जिद्दीने ती नारायण मुकणेंनी
श्रद्धांजलि ही वाहतो तुम्हा विनम्र भावाने ||
“समाज भूषण” हा नारायण
सेवेत फुलतो हा नारायण
संस्था चालवी हा नारायण
मदत उभारी हा नारायण
निरलस सेवा करी नारायण
हळहळला रे समाज सारा तुमच्या मृत्यूने
श्रद्धांजलि ही वाहतो तुम्हा विनम्र भावाने ||
